Capítulo 7. Xira á Rexión de Trifinio

A semana pasada tiven a oportunidade de visitar a Rexión de Trifinio (punto onde converxen as fronteiras de Guatemala, O Salvador e Honduras, nunha xira coa delegación da Mesa de Ambiente, Xestión de Riscos e Adaptación ao Cambio Climático (Mesa AGRACC, polas súas siglas en español) da Rexión 13 – Golfo de Fonseca. Así pois, acompañado de representantes de CODDEFFAGOLF, Ayuda En Acción, Gobernación Choluteca, Plan de Nación, ADEPES, ACS Promasur, Consejo de Desarrollo Región Golfo de Fonseca,  El Heraldo, e Alcaldía San Marcos de Colón, alá fun catro días. Dous deles de viaxe e dous deles cargados de interesantes actividades para coñecer a cooperación transfronteiriza destes países.

Delegación da Mesa AGRACC acompañados de técnicos do Plan Trifinio nunha das súas instalacións en Sinuapa, Ocotepeque (Honduras).

A rexión está conformada por 22 municipios de Honduras, 8 municipios do Salvador e 15 de Guatemala, que abranguen un total de 7.541km2 e suman 819,000 habitantes, a gran maioría poboación rural (70%), un 42% en situación de pobreza e cun Índice de Desenvolvemento Humano (0.6) inferior aos promedios nacionais. A Rexión Trifinio alberga tres grandes cuncas hidrográficas dos ríos Lempa, Motagua e Ulúa que proveen servizos ecosistémicos aos tres países. Os seus principais problemas ambientais son: contaminación por desfeitos urbanos e agrícolas, inestabilidade de taludes, erosión e sedimentación, deforestación e incendios forestais - nas últimas décadas ten perdido más do 30% de cobertura boscosa-, e inundacións. Cabe recordar que esta rexión atópase dentro do coñecido como Corredor Seco de Centroamérica.

A poboación estase concienciando da importancia do coidado dos bosques para dispoñer de auga.

O día 20 estivemos en Esquipulas (Guatemala). Alí, no Centro de Visitantes de Plan da Arada realizáronse tres presentacións que nos permitiron coñecer en terreo o Programa Bosques e Auga do Plan Trifinio, máis especificamente o seu Modelo Forestal: compensación por servizos ecosistémicos hídricos. Este modelo foi implementado a partir de 2012, co apoio da cooperación alemá, en tres microcuencas piloto: As Balanzas, Marroquín e O Volcán. O obxectivo do proxecto é desenvolver e difundir metodoloxías e aprendizaxes dos arranxos locais en base aos mecanismos de Compensación por Servizos Ecosistémicos asociados á provisión da auga (CSEH). O contexto previo relacionado á xestión dos recursos do bosque e a auga era a prevalencia do interese individual sobre o comunitario, evidenciado polo baixo nivel organizativo das comunidades e a degradación da microcuenca. Con todo, a través do proxecto conseguiron impulsar redes solidarias e altruístas de conservación dos recursos ecosistémicos mediante incentivos. O método é constituír arranxos institucionais a nivel local no que as comunidades, propietarios dos terreos, organizacións de base, como as Xuntas de Auga, Organizacións non gobernamentais, e institucións gobernamentais acordan compensacións para garantir a conservación e/ou rexeneración dos bosques. Un dos exemplos destes arranxos é que a Municipalidade de Esquipulas comprométese a mellorar o acceso viario ás comunidades a cambio de que estas protexan o bosque. Unha das iniciativas máis destacables do proxecto, que tamén foi presentada, é a creación do Fondo Verde, unha organización con participación de sete comunidades, xestionada por elas mesmas e liderada por mozas. O obxectivo deste fondo é recadar diñeiro para a xestión da auga e dos bosques. Para iso estableceuse unha cota de 144 quetzales por ano, sendo 120 investidos á potabilización e mantemento da auga, e 24 para o coidado dos bosques a través do pago por servizos ecosistémicos aos propietarios da zona (contabilízanse 78 propietarios), a cambio de que estes se comprometan a non explotar os bosques. Despois de dous anos de existencia, o Fondo Verde ten recadados 30.000 quetzales en fondos para a capitalización do proxecto, o que asegura a súa sustentabilidade e a do proxecto, cando finalice o financiamento externo. Como visión estratéxica, está a estudarse a forma de ampliar a participación da poboación urbana no Fondo Verde, pois é o núcleo de Esquipulas o que consome máis recursos hídricos (75%).

Centro de Visitantes Plan de la Arada, microcunca El Volcán, en Esquipulas (Guatemala).

Dinámica que realizan nas comunidades para deseñar un plan estratéxico de acción de maneira participativa. A través dunhas imaxes con debuxos se identifican as necesidades prioritarias da poboación local.

Xa pola tarde, na oficina do Plan Trifinio explicóusenos a súa orixe e evolución. O Plan Trifinio selouse o 12 de novembro de 1986 co acordo dos tres gobernos nacionais de Honduras, Guatemala e O Salvador e co apoio da Unión Europea (UE), a Organización dos Estados Americanos (OEA) e o Instituto Interamericano de Cooperación para a Agricultura (IICA). O motivo principal deste acordo foi a conservación forestal enfocada na defensa do bosque nubrado que se sitúa no macizo de Montecristo, onde se atopa o Punto Trifinio. Este compromiso de cooperación transfronteiriza a nivel rexional e local dáse no marco dos acordos de paz contemporáneos.

No ano 1992 desenvolveuse o primeiro Proxecto Piloto Trifinio co investimento da UE para contribuír ao desenvolvemento sustentable e ao proceso de integración Trinacional na rexión fronteiriza do Trifinio. Máis adiante, en 1997 asinouse o Tratado do Trifinio, baixo o lema “auga sen fronteiras”, dando así inicio ao proceso de institucionalización, creando unha rede estruturada de organizacións do Trifinio. Este Tratado está unicamente supeditado ás constitucións das repúblicas dos tres países. Por iso, conformouse a Comisión Trinacional do Plan Trifinio (CTPT), con personería xurídica propia, como máximo órgano decisor. Nel reúnense os vicepresidentes de Guatemala e O Salvador, e a persoa designada polo goberno hondureño. A Secretaría Executiva Trinacional, que dispón dunha Dirección Executiva en cada país, é o órgano que se encarga do funcionamento e o desenvolvemento do Plan Trifinio, apoiada pola Xerencia Técnica Territorial, con oficinas nos tres países. Ao mesmo tempo existe un Comité Consultivo, no que están representadas as Alcaldías, Gobernacións e Organizacións da Sociedade Civil da zona. Desde entón, nestes 30 anos de existencia, viñeron desenvolvendo tres programas: Programa Bosques e Auga, sustentado en tres modelos (forestal, agroforestal e silvopastoril); Ordenamento de Turismo Sustentable; e Fortalecemento de Cadeas de Valor (café, froiteiros e leite).

Un dos proxectos máis exitoso que se executa no marco do Plan Trifinio é o Modelo de Adaptación ao Cambio Climático, presentado no cume mundial de 2016 sobre o cambio climático: Conference of Parties 22 (COP22). Este proxecto, desenvolvido na mancomunidade Copanch'orti', baséase en xerar capacidades de resiliencia ao cambio climático, combinando coñecementos científicos e ancestrais, co obxectivo de garantir o uso sustentable e responsable dos recursos e o incremento da capacidade produtiva das comunidades locais.

Ao día seguinte, xoves 21, desprazámonos da cidade de Esquipulas (Guatemala) a Sinuapa, Ocotepeque (Honduras), visitando en primeiro lugar a Asociación de Municipios do Val de Sesecapa (AMVAS). Alí coñecemos as experiencias en proxectos de produción sustentable do café, como a creación dunha Mesa Trinacional de Café, que contaba con representantes de asociacións produtoras, gobernos locais, organizacións da sociedade civil e empresas distribuidoras.

Ao mesmo tempo presentóullenos a Rede de Mancomunidades Rexión de Trifinio, que suma a 12 mancomunidades co obxectivo de fortalecerse institucionalmente, logrando facer máis incidencia política a nivel nacional, e de articular iniciativas de gobernanza a través de proxectos con financiamento da cooperación internacional. No marco desa cooperación realízanse intercambios de experiencias exitosas entre os tres países que abordan: impulso das políticas públicas, estratexias para unificar as experiencias entre os municipios, descentralización dos servizos públicos e a incorporación de sistemas de manexo de augas residuais.

Sempre puxemos atención e tomamos nota das presentacións do persoal técnico do Trifinio.

Acto seguido, a delegación da Mesa AGRACC trasladámonos ás instalacións da Mancomunidade Trinacional Río Lempa, onde escoitamos ao seu coordinador Héctor Aguirre. Alí mostrounos o seu traballo de implementación de políticas públicas orientadas a mellorar diferentes indicadores da rexión: Índice de Desenvolvemento Humano (0.5); poboación en situación de pobreza (59.1%); poboación analfabeta (30.5%); desnutrición crónica infantil (máis do 30%); poboación sen acceso a auga segura (máis do 40%); e altos índices de desemprego e migración. Estas problemáticas abórdanse desde diferentes proxectos que contan coa asistencia técnica e financeira de axentes da cooperación internacional, tales como a axencia de cooperación alemá (GIZ), a Unión Europea, a Comuna de Milán, a Deputación de Huelva ou a área Metropolitana de Barcelona e outras institucións. O resultado de todo este traballo convértese na implementación de cinco políticas públicas locais transfronteirizas: territorio indivisible, que persegue o manexo sustentable do territorio adecuándoo ás normativas nacionais; fame cero, que persegue o obxectivo de erradicar a fame e a pobreza; cidade limpa, que busca implementar un sistema de manexo integral de tratamento de refugallos sólidos para asegurar a limpeza das áreas urbanas; e bosques para sempre, que pretende a conservación e o usos sustentable das áreas naturais.

A conclusión foi que despois de 9 anos de traballo, conseguiron fortalecer os gobernos locais no seu rol como implementadores de políticas públicas locais, xerando un cambio de visión na xestión pública e contribuíndo á cultura política de cooperación e gobernanza. Un exemplo dese cambio de modelo de xestión pública é a iniciativa de crear unha plataforma en liña na que compartir información accesible aos sucesivos gobernos locais para evitar que cando un goberno leve consigo todos os datos en lugar de cedelos ao seguinte (páxina web: http://sintet.net/). En perspectiva, o traballo da mancomunidade tamén contribúe á integración centroamericana e a motivar un cambio global a través de iniciativas locais desde pobos organizados. É por iso, que nesta reunión animouse á Mesa AGRACC a liderar un proceso de diálogo e cooperación transfronteiriza entre Honduras, Nicaragua e O Salvador, en base ao trifinio marítimo localizado no Golfo de Fonseca.

Yajaira, técnico de CODDEFFAGOLF, coordinadora da Mesa AGRACC, foi a organizadora da xira.

Despois de xantar, desprazámonos ao municipio de San Ignacio, Chalatenango (O Salvador). Alí, na oficina territorial do Trifinio, se falou do obxectivo que ten a plataforma baseado na procura da dinamización da economía a nivel rexional nos tres países, potenciando as cadeas produtivas, o turismo sustentable e o desenvolvemento rural territorial. Por iso, trasladámonos á comunidade do cantón as Granadillas, moi preto da fronteira con Honduras. Alí visitamos a leira do Carmen, propiedade de Don Ignacio Salquero, co fin de escoitar as súas boas prácticas e experiencias. A través das súas palabras coñecemos o proxecto que se radicou na zona desde o ano 2007, implementando obras de conservación de chan, barreiras vivas e construción de acequias, produción de repolo e plantacións de aguacate. Nas leiras beneficiarias polo proxecto implementouse a incorporación de abonos agroecológicos, como é a fabricación do bocachi.

A máis de 2.000m de altura, os veciños da Comunidade de La Palma, municipio de San Ignacio, Chlatenango (O Salvador), contáronnos como a súas producións, como a de aguacates, melloraron grazas aos abonos orgánicos. Tamén recibiron capacitacións de agroecoloxía.

Posteriormente visitouse a comunidade da Palma no municipio de San Ignacio, a fin de coñecer a experiencia da cooperativa ACOPHASS, conformada por socios poboadores e líderes da comunidade, constituída por 32 membros dos cales 26 son homes e 6 mulleres. A cooperativa converteuse nunha oportunidade de xeración de emprego para mozos especialmente para mulleres solteiras. A cooperativa abastece a pequenas comerciantes na capital do Salvador, dinamizando a economía local. Coa organización da cooperativa e desde o apoio do proxecto plan Trifinio, veuse dinamizando os agros negocios locais impulsando os procesos de comercialización, e de xeración de oportunidades de emprego. Tamén se fortalecen estes espazos coa promoción de feiras do mercado para comercializar os produtos.

A riqueza cultural desta rexión era máis que evidente a través dos seus produtos artesanais. Só en Guatemala viven 23 pobos étnicos con cadanseu idioma.

Ao termo da última actividade da xira, a delegación da Mesa AGRACC realizou unhas reflexións finais que deron lugar ás seguintes conclusións:

• A rexión de Trifinio é un exemplo da solución de problemas transnacionais de forma cooperativa, evitando que se xeren conflitos. Por iso, sería desexable que un acordo trinacional similar realizásese no Golfo de Fonseca, sendo o punto trifinio onde converxen O Salvador, Honduras e Nicaragua. Desta forma, poderíase tentar, a través da cooperación transfronteiriza, o desenvolvemento económico sustentable e a protección e a conservación dos recursos mariño-costeiros.
• Ao mesmo tempo, a experiencia do Plan Trifinio é un fito en Centroamérica, que contribúe á integración rexional e á o empoderamento dos gobernos locais, como actores emerxentes nas relacións internacionais e axentes do cambio global cara a modelos de desenvolvemento sustentable e adaptación ao cambio climático.
• As estruturas de gobernanza formadas entre institucións gobernamentais, gobernos locais, ONGs, organizacións de base e empresas xeran espazos de diálogo acerca do desenvolvemento da economía local, propiciando actuacións coordinadas, estratéxicas e sinérxicas. De especial relevancia son as mancomunidades, como órganos fortalecedores dos gobernos locais nos seus roles de implementadores de políticas públicas que provean servizos públicos básicos á poboación.
• Destácase o emprego da metodoloxía compensación por servizos ecosistémicos como incentivos altruístas e solidarios eficientes para a conservación e protección dos bosques e concas hidrográficas. É importante buscar fórmulas como estas que contribúan a garantir o acceso das poboacións á auga, especialmente en zonas de escaseza como as que se atopan no Corredor Seco de Centroamérica.

Tamén nos quedou algo de tempo para coñecer a Basílica do Cristo Negro de Esquipulas, un centro de peregrinación que recibe até un millar de persoas cada ano.